Patryk Pleskot "Zabić. Mordy polityczne w PRL"

Patryk Pleskot „Zabić. Mordy polityczne w PRL”, Znak Horyzont 2016, ISBN 978-83-240-3436-9, stron 512

Do książek o epoce Polski Ludowej mam ewidentną słabość. Myślę jednak, że z powodzeniem mogę je podzielić na te, które wywołują uczucia tylko pozytywne, np. traktujące o szeroko rozumianej kulturze czy o artystach tamtych lat, oraz te, które rodzą emocje już skrajnie negatywne i trudne, np. te dotyczące działań ówczesnych służb aparatu państwowego. Doskonałym przykładem tego drugiego rodzaju jest publikacja Patryka Pleskota „Zabić.” Historyk Instytutu Pamięci Narodowej zajmuje się w niej zbrodniami, które mają wiele cech morderstw politycznych.

Pleskot przyjął następującą definicję morderstwa politycznego: „jest to zbrodnia popełniona z motywacji polityczno-ideowych w okresie pokoju, związana z działalnością szeroko rozumianego aparatu represji komunistycznej Polski, przede wszystkim Służby Bezpieczeństwa i MSW. Zabójstwo polityczne ma charakter indywidualny” (str. 8). Pleskot bierze pod lupę zarówno te zbrodnie, które były zaplanowane, jak i te, które stały się „wypadkiem przy pracy”, które miały na celu głównie zastraszenie czy uprowadzenie, ale coś poszło nie tak i musiało skończyć się na eliminacji. Jaki by jednak nie był właściwy cel oraz przebieg wydarzeń, wszystkie opisane historie są po prostu wstrząsające.

Myślę, że większość z nas potrafi wskazać chociaż jedną ofiarę morderstwa dokonanego przez komunistyczne służby. Mam tutaj na myśli ks. Jerzego Popiełuszkę. Części z nas obiły się też o uszy nazwiska czy może nawet całe życiorysy studenta Stanisława Pyjasa czy maturzysty Grzegorza Przemyka. Próbę odtworzenia ostatnich chwil ich życia znajdziemy także w „Zabić”. Opracowanie jest podzielone na cztery części. Przemyk, obok Emila Barchańskiego i Piotra Majchrzaka, to „młodzi – gniewni – martwi”. Ks. Popiełuszko oraz Pyjas i Piotr Bartoszcze, młody rolnik, znaleźli się w części nazwanej „Niepokorni uciszeni”. „Memento mori” to opowieść o zbrodniach na osobach najbliższych tym, w których chciano uderzyć, którym chciano przysporzyć niewyobrażalnych cierpień – tutaj zapoznamy się z historią Bolesława Piaseckiego i jego porwanego syna Bohdana oraz historią pozbawienia życia Anieli Piesiewicz, matki Krzysztofa Piesiewicza, i Małgorzaty Targowskiej-Grabińskiej; w obydwu tych ostatnich przypadkach chodziło o zemstę na prawnikach związanych ze sprawą ks. Jerzego. I chyba rzecz najbardziej przejmująca, część trzecia, która rozważa, czy w Polsce u schyłku komunizmu istniało tajemnicze komando śmierci; miało ono pozbyć się trzech księży: Stanisława Suchowolca, Sylwestra Zycha i Stefana Niedzielaka, oraz zabić byłego premiera Piotra Jaroszewicza i jego żonę.

Pleskot na wstępie wspomina, że najczęściej ogarniającym go podczas pisania uczuciem była frustracja – „spowodowana brakiem dostępu do wielu materiałów (...), wywołana całą litanią pytań, jakie można postawić przy każdej opowieści (...), wynikająca z tego, jak mało jeszcze wiemy. I wreszcie frustracja będąca efektem poczucia, że w żadnym przypadku sprawiedliwości nie stało się zadość” (str. 8). Czy takie same uczucia towarzyszą czytelnikowi? Do pewnego stopnia tak, ale ja pozostałam raczej z poczuciem goryczy, żalu i ogromnego wstrząsu. Bardzo mocno przeżywam takie opowieści, ponieważ nie potrafię nie wyobrażać sobie, co czuli najbliżsi ofiar zabijanych przez aparat bezpieczeństwa z powodów, jakie ten wynajdywał. Poza tym, nawet jeśli część z opisywanych biografii była mi w ogólnym zarysie znana, to jednak zgromadzenie ich w jednym zbiorze – który na dodatek przeczytałam bez dawkowania sobie rozdziałów – wywiera przejmujące wrażenie.        

W każdym jednym przypadku osobno, a zarazem we wszystkich razem, niedowierzanie i grozę budzi kilka faktów. Do zbrodni dochodziło, ponieważ władza bała się o swoją władzę i w ich mniemaniu działania ofiar zagrażały bezpieczeństwu systemu. Obok śledztw prowadzonych oficjalnie, toczyły się te alternatywne, w których preparowano jedne dowody, gubiono inne, czasem robiono wszystko, by, kolokwialnie mówiąc, odwrócić kota ogonem (np. oczerniano pomordowanych w trakcie procesów ich katów). Chroniono prawdziwych sprawców, a próbowano wrabiać osoby związane z ofiarami lub nawet całkiem im obce. Czasem poświęcano płotki, by ci znajdujący się wyżej mogli pozostać w ukryciu. W niektórych przypadkach mocodawcy zabójstw mało tego, że nie ponieśli kary, to nawet często w ogóle nie zostali zdemaskowani. A najciekawsze (choć nie wiem, czy to właściwe słowo), że jeśli jakaś hipoteza (oczywiście pod gotową tezę) nie utrzymywała się dowodowo, forsowano inną, choćby najbardziej absurdalną, więc nie dość, że w służbach pracowali oprawcy bez sumienia, to jeszcze do tego byli idiotami, którzy myśleli, że społeczeństwo jest równie głupie i w to uwierzy.

Historie przedstawiane przez Patryka Pleskota, po śledztwach umarzanych przez kolejne prokuratury i sądy, rozpatrywane są jeszcze przez śledczych IPN-u, ale nawet oni powoli tracą nadzieję, że kiedykolwiek uda się dotrzeć do prawdy (upływający czas na pewno w tym nie pomaga, tak jak nie pomogło masowe niszczenie dokumentacji na chwilę przed transformacją ustrojową). Dlatego też osobiście jestem zdania, że tym bardziej o zbrodniach dokonanych przez ludzi peerelowskich służb należy cały czas głośno mówić i o nich pisać. Sprawiedliwości nie stało się zadość, mordercy nie ponieśli kary i być może do tej pory żyją sobie jak gdyby nigdy nic. Dlatego dobrze by było, by mieli świadomość, że społeczeństwo o ich ofiarach nie zapomina. 

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Wydawnictwu Znak.