Maja i Jan Łozińscy "W powojennej Polsce. 1945-1948"

Maja i Jan Łozińscy „W powojennej Polsce. 1945-1948”, PWN 2015, ISBN 978-83-7705-823-7, stron 184

W 1945 roku zakończył się jeden z największych kataklizmów w dziejach Europy i Polski: druga wojna światowa. Każdego roku w maju świętujemy te dni zwycięstwa nad hitlerowskim okupantem. Ale tak naprawdę powinniśmy chyba świętować tylko ustanie walk, koniec działań zbrojnych z jednym najeźdźcą, bo problemy wcale się nie skończyły, nabrały tylko innego charakteru. W Polsce „wyzwolenie” oznaczało tak naprawdę zniewolenie, tyle że zmienił się zniewalający. Lata 1945-1948 to z jednej strony czas powrotu do normalnego życia, bez nasłuchiwania spadających bomb czy ukrywania się i łapanek, a z drugiej umacnianie się nowego ustroju i początki totalnej ingerencji władzy w życie obywateli. O tym okresie w swojej najnowszej książce piszą Maja i Jan Łozińscy.

Dla miłośników dwudziestolecia międzywojennego nazwisko Łozińscy to marka i gwarant jakości. Ich książki na temat obyczajowości tamtej epoki nie mają sobie równych. Do sięgnięcia po nie zachęciła mnie Magda Kędzierska, z którą łączy mnie podobieństwo gustów. Okazało się, że jeśli chodzi o „W powojennej Polsce” zdanie mamy mniej więcej takie samo. Magda pisała o mieszanych uczuciach, takież towarzyszyły i mnie. Gdy czytałam wprowadzenie, pojawił się dziwny niepokój i wrażenie, że coś jest nie tak. Narracja wydała mi się sucha, taka czysto podręcznikowa, a tego o stylu Łozińskich nigdy nie można było powiedzieć. Ale uznałam, że wstęp dotyczy polityki, a o niej raczej trudno pisać z pasją, więc dalej na pewno będzie lepiej. Nie do końca, niestety...

Bez wątpienia udało się autorom przedstawić wszystkie zjawiska charakterystyczne dla pierwszych lat po wojnie. Opisali Warszawę dźwigającą się ze zniszczenia, początki jej społecznej odbudowy i życie zaczynające kwitnąć jeszcze w ruinach. Przedstawili sytuację w innych miastach, Łodzi i Krakowie, ale także na Ziemiach Odzyskanych. Tamten pierwszy moment po wojnie to powrót do rzemiosła i handlu, to tworzenie się nowych kawiarni i lokali. Z czasem jednak władza państwowa wprowadziła reformę gospodarczą, wydała bitwę o handel i zaczęła stawiać nacisk na rywalizację, stąd coraz więcej było przodowników pracy i nowych rekordów. Typowe dla tamtych lat było to, że rządzący chcieli gospodarować całym życiem robotnika: najpierw miał on pracować w zakładzie, potem spędzać czas w zakładowej świetlicy, a wreszcie jechać na wakacje do zakładowego ośrodka z Funduszu Wczasów Pracowniczych. Te trzy lata to był dopiero początek, preludium przed całkowitym opadnięciem żelaznej kurtyny. 

Problematyka poruszana na kartach książki, jak widać, istotna i ciekawa, jednak jest jedno ale: według mnie, skierowana jest ona do tych osób, które dopiero zaczynają zgłębiać polską historię, a nie do tych, którzy swoją wiedzę chcą poszerzyć. Pamiętajmy, że PRL zrobił się dość modnym okresem, nośnym i dobrze sprzedającym się; że powstają coraz to inne książki mu poświęcone, i ci, którzy mieli okazję je czytać, u Łozińskich nie znajdą niczego nowego, odkrywczego. Ja w każdym razie nie przeczytałam niczego, czego nie byłabym świadoma wcześniej. Z tego też powodu uważam, że książka została napisana trochę na siłę, tak jakby autorzy wyczerpali już temat dwudziestolecia, w którym się specjalizowali, więc sięgnęli po inny, z tym że wybrali epokę równie mocno eksploatowaną.

Wspomniała o tym Magda, mnie także rzuciło się to w oczy. Odbiór „W powojennej Polsce” może częściowo wynikać z przyzwyczajenia do narracji o międzywojniu. O nim czytało się świetnie, bo i epoka jedyna w swoim rodzaju, a o początkach PRL-u na pewno nie da się powiedzieć, że były piękne i pełne wdzięku. Odniosłam również wrażenie, że autorzy przyjęli pewną tezę, którą chcieli później udowodnić, a nie jest to możliwe z przyczyn obiektywnych: chcieli pokazać, że „być może dopiero wówczas, na przełomie lat 1948 i 1949, ostatecznie przeszła do historii tamta, przedwojenna Polska. Unicestwiona przez hitlerowskie Niemcy w 1939 roku i zniewolona sześć lat później przez zwycięską Armię Czerwoną trwała jeszcze do końca lat czterdziestych w świadomości i przyzwyczajeniach ludzi, w ocalałych przedmiotach i budynkach” (str. 168). Cóż, jestem innego zdania. Uważam, że ci, którzy przeżyli, to byli jednak zupełnie inni ludzie; piekło, którego byli uczestnikami lub świadkami, na zawsze wymazało w nich przywiązanie do przeszłości. Zgadza się, chcieli żyć normalnie, ale władza im w tym nie pomagała, wręcz przeciwnie, robiła wszystko, żeby normalnie nie było, a konieczność codziennej walki o przetrwanie wobec powszechnie panującej nędzy i szarzyzny pozbawiała sentymentów. Jak dla mnie, autorzy zbyt mało miejsca poświęcili zwalczaniu przez władze podziemia antykomunistycznego, a stanowiło ono przecież znaczący element tamtego czasu. Na koniec wspomnę jeszcze o szacie graficznej, która trochę mnie zaskoczyła. Przyzwyczaiłam się, że książki państwa Łozińskich mają kredowy papier, a zdjęcia przeplatają tekst. Jednolity ciąg narracji na szarym papierze (a fotografie na wkładkach) może i faktycznie pasuje do tematyki PRL-u, ale poprzednie edycje publikacji autorów bardziej odpowiadały ich profilowi.

Podsumowując. Uważam, że „W powojennej Polsce” będzie lekturą idealną dla tych, którzy dopiero przejawiają pierwsze oznaki zainteresowania dziejami Ojczyzny w ludowym wydaniu. Ja uznaję, że może nie do końca była to książka dla mnie, przy jednoczesnym – i niezmiennym – przekonaniu, że Maja i Jan Łozińscy potrafią pisać znakomicie i że stać ich na dużo, dużo więcej.

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Wydawnictwu PWN.

Wyzwanie: „Polacy nie gęsi”.