Sławomir Koper "Wielcy zdrajcy od Piastów do PRL"

Sławomir Koper „Wielcy zdrajcy od Piastów do PRL”, Bellona 2012, ISBN 978-83-11-12477-6, stron 352

Pozwolę sobie na małe wyznanie: z każdą kolejną książką Sławomira Kopra uwielbiam go coraz bardziej, bo jest autorem genialnym, który każdej przedstawianej historii potrafi nadać charakteru, a całokształtem treści intryguje, zaciekawia i zachwyca. Obok publikacji dotyczących dwudziestolecia międzywojennego i Polski Ludowej, ma na swoim koncie także pozycje dotyczące innych okresów, bądź też przekrojów dziejów. Taka właśnie jest ta, o której piszę, czyli „Wielcy zdrajcy do Piastów do PRL”. We wstępie Koper wyjaśnia, jakie przyjął kryterium doboru swoich bohaterów: przede wszystkim skupił się na tych, którzy zdradzili ojczyznę. Cezurą czasową były początkowe lata PRL-u, uznał bowiem, że postaci bardziej nam współczesne mogą być oceniane dopiero po pewnym czasie, kiedy opadną świeże jeszcze emocje.

Zaczynamy od biskupa Stanisława ze Szczepanowa, późniejszego świętego, który wszedł z konflikt z królem Bolesławem Śmiałym. Jak pisze Koper, ich antagonizm „do dzisiaj dzieli środowisko historyków” (str. 11), którzy spierają się nad rolą duchownego w spisku przeciwko władcy i zastanawiają się, czy aby król nie był zwyczajnym psychopatą. W oczach autora Bolesław był jednym z najzdolniejszych polskich władców, a już na pewno z dynastii Piastów, a Polska za jego panowania liczyła się na arenie europejskiej. Prawdy na temat przyczyn tragedii prawdopodobnie nie poznamy już nigdy.

Bohaterem kolejnego rozdziału jest Zbigniew, syn Władysława Hermana i brat Bolesława Krzywoustego. Między tą trójką brutalnie jątrzył palatyn Sieciech, pożądający przywilejów i chorobliwie ambitny, który najchętniej pozbyłby się Zbigniewa, tak jak uczynił to z bratankiem jego ojca, czyli synem Bolesława Śmiałego, Mieszkiem.

Władysław Opolczyk żył w czasach rozbicia dzielnicowego. W tym okresie pojawiło się tyle potomków Piastów, że ciężko ich odróżnić; toczyli ze sobą wojny domowe, ale Opolczyk przeszedł samego siebie, bo ni mniej, ni więcej, tylko miał gotowy plan podziału kraju między Krzyżaków, Brandenburczyków i syna cesarza, oczywiście z jak największą korzyścią dla siebie. Jednocześnie ufundował klasztor na Jasnej Górze, któremu ofiarował obraz Madonny z Dzieciątkiem.

„Grabarzem Rzeczypospolitej Obojga Narodów” nazywany jest Bohdan Chmielnicki, którego powstanie bolesnym piętnem odcisnęło się na polskiej historii, powodując konflikt z Rosją i kończąc Srebrny Wiek w dziejach. Myślę, że większości z nas Chmielnicki i jego działania kojarzą się z ekranizacją „Ogniem i mieczem” w reżyserii Jerzego Hoffmana.

Następny przyjemniaczek to Hieronim Radziejowski, który po konflikcie z Janem Kazimierzem sprowadził do Polski Szwedów, a czym skończył się potop szwedzki, wszyscy wiemy; oraz marszałek koronny, Stanisław Szczęsny Potocki, jeden z przywódców konfederacji targowickiej, która doprowadziła do drugiego i trzeciego rozbioru Polski i jej upadku. Jakub Szela z kolei, słynny Upiór z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, brał udział w tłumieniu powstania w zaborze austriackim i praktycznie rzecz biorąc, był płatnym mordercą.

Kolejni „zasłużeni” to hrabia Aleksander Wielopolski, który „przyczynił się do wybuchu tragicznego powstania styczniowego”, uważając, że „droga do wyzwolenia narodowego wiedzie przez współpracę z Rosją i lojalność wobec cara” (str. 215); twórca Czeka, narzędzia terroru, i patologiczny morderca, Feliks Dzierżyński, nazywany „Krwawym” lub „Żelaznym”; oraz Bolesław Bierut, który całkowicie podporządkował się obcym interesom, będąc wiernym sługą Kremla. Ale czarną czcionką nie zapisywali się jedynie panowie; swoje cegiełki dołożyły także Karolina Sobańska, „lojalna poddana cara”, „agentka rosyjskiej policji” i „kochanka romantycznych poetów” Puszkina i Mickiewicza, „osoba bez żadnych hamulców moralnych” (str. 178), której prawdopodobnie nasz wieszcz narodowy poświęcił swój sonet „Niepewność”, spopularyzowany przez interpretację Marka Grechuty. Natomiast Wanda Wasilewska jest „symbolem kolaboracji z Sowietami” (str. 273), mimo że jej ojciec był gorliwym patriotą (pod koniec życia nie rozumiał wyborów swojej córki), a siostra walczyła w Armii Krajowej. Jej ślepota i bezkrytyczne analizy radzieckiej agresji na Polskę 17 września 1939 r. budzą przerażenie.       

Zdrada może mieć różne przyczyny. Często była i jest skutkiem konkretnych wydarzeń z życia prywatnego, a także wynika z chęci dorobienia się i powiększania swojego stanu majątkowego. Nie inaczej było w przypadku bohaterów „Wielkich zdrajców”. Ta książka jest inna od tych autorstwa Kopra, które czytałam do tej pory. Przede wszystkim jest gorzka, co oczywiście wynika jednoznacznie z jej tematyki. Rodzi ona pytanie, na które nigdy nie poznamy odpowiedzi, czyli „co by było, gdyby...”, które aż się ciśnie na usta, zwłaszcza przy początkowych rozdziałach, bo logicznym jest przecież, że każde wydarzenie było konsekwencją wcześniejszych i powodowało następne. Ciężko się nie zastanawiać pod wpływem lektury, jak mógłby teraz wyglądać nasz kraj. Książkę oczywiście polecam, choć w tym przypadku rozróżniłabym przyjemność czytelniczą, wynikającą z obcowania ze stylem Sławomira Kopra, od tej dotyczącej podejmowanej problematyki: tutaj ta druga nie wystąpi, ponieważ nie może – dla każdego, kto choćby w najmniejszym stopniu czuje się patriotą, będzie to trudna lektura. Ale warta poznania.    

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Wydawnictwu Bellona.

Wyzwania: „Czytamy książki historyczne”, „Nie tylko literatura piękna”, „Polacy nie gęsi”.