Monika Piątkowska "Życie przestępcze w przedwojennej Polsce"

Monika Piątkowska „Życie przestępcze w przedwojennej Polsce. Grandesy. Kasiarze. Brylanty”, Wydaw. Naukowe PWN 2012, ISBN 978-83-01-17232-9, stron 464

Przy okazji „Upadłych dam II Rzeczpospolitej” pisałam, że zbrodnia jest materią cechującą się uniwersalnością: dokonuje się jej w każdym czasie i miejscu. Stwierdzenie to można chyba rozszerzyć na całość działalności przestępczej: zawsze i wszędzie znajdzie się ktoś, kto zboczy z właściwej, określonej normami współżycia społecznego, ścieżki. Nie inaczej było w dwudziestoleciu międzywojennym, zaskakiwać może jedynie skala tego zjawiska, o czym można się przekonać oddając się lekturze publikacji „Życie przestępcze w przedwojennej Polsce”. Jej autorka, Monika Piątkowska, interesowała się zbrodnią na przełomie wieków XIX i XX, i na bazie tych fascynacji stworzyła powieść „Krakowska żałoba” oraz zbiór opowiadań „Nikczemne historie”. Teraz przyszedł czas na pozycję niebeletrystyczną, a doprawdy – miała autorka o czym pisać, każda dziedzina półświatka miała swoich „wybitnych” przedstawicieli.

Najprzyjemniej czytało mi się pierwszy rozdział zatytułowany „Plaga II Rzeczypospolitej, czyli wszystko o złodziejach”. Miałam okazję zobaczyć przy pracy włamywaczy, ale przede wszystkim kasiarzy, „koronę zawodu złodziejskiego”. Najsłynniejszym reprezentantem tej kasty był Stanisław Cichocki, zwany Szpicbródką, a utrwalony w filmie „Hallo Szpicbródka, czyli ostatni występ króla kasiarzy” z Piotrem Fronczewskim w roli głównej. Kasiarze stanowili grupę nową i w pewien sposób pociągającą dla innych. Ich elegancja i klasa oraz urok sprawiały, że widywano by ich z przyjemnością nawet na salonach. Złodzieje mieli swój honor, wręcz kodeks, który jasno twierdził, że nie okrada się innych złodziei, kobiet i sąsiadów. Zdarzali się oczywiście amatorzy, ale i ci uczciwi, którzy na prośbę poszkodowanych czasem zwracali część łupów.

Z każdym kolejnym rozdziałem robiło się coraz mroczniej. Część „Na wsi” przeraziła mnie swoją brutalnością. O ile złodzieje miejscy rzadko posuwali się do rozwiązań ostatecznych, o tyle poza miastem morderstwa właścicieli domów, ale i nie tylko, bo wszystkich, których można było okraść, były na porządku dziennym i panował powszechny strach. Tworzyły się straże, które czuwały nocą nad bezpieczeństwem wsi, choć czasem nawet i one nie były w stanie zapobiec zbrodniom. Zdarzały się napady także na listonoszy. Trudniono się przemytnictwem. Wszędzie zdarzały się również oszustwa.

Częścią świata przestępczego były też prostytutki, a te w „międzywojennej Polsce były tanie”: kosztowały 1,50 zł, „czyli tyle, ile pięć kilogramów śledzi, trzy kilogramy cebuli, kilogram mięsa wołowego z kością i dokładką podrobów, 2,5 kg grochu, 25 sztuk sprzedawanych luzem papierosów lub litr śmietany” (str. 275). Z tym że dla samej sprzedającej się z kwoty tej zostawało niewiele i tak naprawdę „w II Rzeczypospolitej ulicznej dziewczyny zazwyczaj nie było stać na samą siebie” (str. 277). Z kolei ich klientów dotykały trzy problemy: choroby weneryczne, kradzieże i szantaże. Przeraża także to, jak wielu zajmowało się handlem kobietami i ile ich wywieziono poza granice kraju, najczęściej do domów publicznych w Argentynie.

Niełatwy jest rozdział poświęcony dzieciom, najpierw tym niechcianym, których pozbywano się na wszelkie możliwe sposoby, a później tym, które trafiały na ulicę. Biedne dzieci czekał najczęściej wyjątkowo parszywy los. Ostatnia część dotyczy sensacji, o której z upodobaniem pisała międzywojenna praca. Przodował tutaj „Ilustrowany Kurier Codzienny”, który lubił makabryczne tytuły, a później także „Tajny Detektyw”, wychodzący w tym samy koncernie medialnym, na czele którego stał Marian Dąbrowski. Jedna i druga gazeta oraz wiele innych donosiły swoim czytelnikom o wszystkich głośniejszych sprawach kryminalnych międzywojnia.

„Życie przestępcze w przedwojennej Polsce” nie nazwałabym książką do podobania się z uwagi na zagadnienia, jakie porusza, ale powiedziałabym, że – z tego samego względu – wywiera ona wielkie wrażenie. Z dwóch powodów. Przede wszystkim dobitnie pokazuje, że dwudziestolecie międzywojenne, epoka kojarząca się z radością odzyskanej niepodległości, hucznie fetowanej na balach czy bankietach, miała swoje drugie, wyjątkowo ponure oblicze. A po drugie – autorce należą się podziw i uznanie za merytoryczność, a przede wszystkim rozmiar, pracy, jaką wykonała. Na każde twierdzenie ma po kilka trafionych przykładów, sprawiając jednocześnie, że i ofiary, i przestępcy zyskują imię i nazwisko, przestają być anonimowi. Lubię tak przedstawiane historie: z uwzględnieniem aspektu jednostki. Publikację Moniki Piątkowskiej polecam wszystkim zainteresowanym latami międzywojnia i ogólnie polską historią – nie będziecie zawiedzeni.    

Wyzwania: „Czytamy książki historyczne”, „Polacy nie gęsi”.