Elżbieta Cherezińska "Legion"

Elżbieta Cherezińska „Legion”, zysk i S-ka 2013, ISBN 978-83-7785-377-1, stron 800

Historię piszą zwycięzcy... Jakże gorzko w obliczu polskich dziejów, zwłaszcza drugiej połowy XX wieku, brzmią te słowa. I jak niesprawiedliwe jest to, że jedynej polskiej jednostce wojennej, która przetrwała i odniosła sukces – choć musiał mieć wyjątkowy paskudny smak, bo nie o takie zwycięstwo przecież walczyła – dołożono tak czarną legendę, że na lata skazano ją nawet nie na zapomnienie, a bardziej na unicestwienie. Bo dlaczego mówi się tyle o Armii Krajowej, a o Brygadzie Świętokrzyskiej nie? A przynajmniej ja o niej nie słyszałam – choć to akurat nie jest dobry wyznacznik; już jakiś czas temu doszłam do wniosku, że im bardziej pasjonuje mnie historia i im więcej lektur jej poświęconych czytam, tym mocniej uświadamiam sobie, jak ogromne mam braki i jak wiele jeszcze przede mną do odkrycia. Na szczęście są takie książki, jak „Legion”, dzięki którym ten istotny fragment polskiej historii jawi się przed oczami jak żywy. A przede wszystkim jak żywi stają przed nami ci, którzy go tworzyli i których nazwiska powinny być wszystkim dobrze znane.

Władysław Marcinkowski „Jaxa”, inżynier. Leonard Zub-Zdanowicz, pseudonim „Dor”, a później „Ząb”, prawnik. Władysław Kołaciński „Żbik”, bosman. Postaci autentyczne i bohaterowie „Legionu”, ci główni, choć oczywiście nie jedyni. Różna była ich przynależność: i AK, i Obóz Narodowo-Radykalny, i Związek Jaszczurczy, wreszcie Narodowe Siły Zbrojne, z których rekrutowała się Brygada Świętokrzyska. Las należał do nich, nie mieli sobie równych. Nigdy nie skręcili z raz obranego kursu, od samego początku wojny twierdzili, że wrogiem jest nie tylko Hitler – dla nich Stalin wcale nie był sojusznikiem, ani tym bardziej wyzwolicielem. Dlatego też liczyli tylko na sobie, nie czekali na broń i zaopatrzenie od nikogo, ani od rządu w Londynie, ani od Moskwy. Tyle mieli, co sami zdobyli. Podczas marszu na Zachód, gdy próbowali dotrzeć do armii gen. Andersa, oswobodzili kobiety uwięzione w niemieckim obozie koncentracyjnym w Czechach, przygotowanym już do spalenia na wejście Amerykanów. Oryginalną pochwałę miał dla nich sam generał George Smith Patton, szkoda tylko, że on w swoich poglądach był osamotniony...   

Można chyba powiedzieć, że „Legion” jest powieścią drogi, bo przedstawia drogę, jaka wiodła do utworzenia Brygady oraz drogę, jaką ona sama pokonała. To powieść o życiu partyzantów, która doskonale oddaje ich codzienną egzystencję: wykańczające marsze, czasem i po kilkadziesiąt kilometrów dziennie; niezliczone potyczki z oddziałami wroga – i to każdego rodzaju: niemieckiego, sowieckiego, polskiego także, już w barwach komunistów; przerwy na sen liczone w minutach; chłód przejmujący do szpiku kości. Nie bez powodu utwór ten liczy sobie osiemset stron, a mogę zapewnić, że ani jedna nie jest tu zbędna. Cherezińska przeczytała tysiące stron dokumentów, by oddać fenomen Brygady. I w pełni jej się to udało – ba, sama stworzyła fenomen. Najpierw poznajemy realia, które ukształtowały żołnierzy i dzięki temu rozumiemy, dlaczego znaleźli się właśnie w tej Brygadzie. Pióro autorki, dzięki któremu nadała im życia, sprawiło jednocześnie, że w czytelniku rodzą się większe lub mniejsze sympatie. Nie ma co ukrywać, że moim ulubieńcem został Zub-Zdanowicz ze swoją charakterystyczną brwią; polubiłam też Żbika, za to nie mogłam się przekonać do Jaxy – tak jak on nie okazywał swoich uczuć, tak ja nie mogłam pozbyć się wobec niego jakiegoś uprzedzenia. Choć i tak moje serce skradł Arek, mały chłopiec, który widział o wiele więcej, niż powinno widzieć dziecko w jego wieku. I mimo tego, że jego skłonności do aktorstwa oraz podejście do życia mogą bawić, to tak naprawdę przerażające jest to, że musiał tak szybko dojrzeć i radzić sobie, jak umiał, by przetrwać. Wspomnę jeszcze, że choć mamy do czynienia z opartą na faktach powieścią wojenną, to cieszę się, że Cherezińska nie uciekała od humoru i ironii, dzięki którym odjęła historii trochę z jej brązu, a przydała pełnokrwistości.

Nie wiem, dlaczego tak długo zwlekałam z lekturą „Legionu”, ale za to mogę sobie pogratulować intuicji, dzięki której go kupiłam. Choć muszę przyznać, że początek nie był łatwy – gubiłam się nieco w bohaterach, których wydawało mi się zbyt dużo do ogarnięcia; przeszkadzał mi także forma: te krótkie zdania, a czasem nawet równoważniki zdań. Z czasem jednak całkowicie przestałam na to zwracać uwagę, odnalazłam swój rytm czytania, a i formę doceniłam, dostrzegając jej niezaprzeczalny walor, jakim jest fakt, że Elżbieta Cherezińska stworzyła w gruncie rzeczy gotowy materiał, wręcz nawet scenariusz, na film (lub serial. I życzmy sobie, żeby ktoś zechciał go nakręcić, bo powinien z tego wyjść kawał dobrego kina). O pełni swoich przemyśleń na temat samej Brygady Świętokrzyskiej i jej późniejszych losów, przedstawionych w „Napisach końcowych”, nie będę pisać, bo za wiele bym może zdradziła, wspomnę więc jeszcze tylko, że „Legion” weryfikuje myślenie o polskiej historii, a zarazem sprawia, że czuje się przymus jej dalszego poznawania. Ale róbmy to w sposób, do jakiego zachęca sama autorka: „Cieszmy się naszą historią. Poznawajmy ją z ciekawością i radością. Pomniki zamieniają bohaterów w kamień, a historię czynią twardą i nieprzystępną. Opowieści mogą otwierać przeszłość i oddawać ludziom/historii życie. Bierzmy je takim, jakie było. W nas też jest Las” (str. 800). Teraz mam zamiar poznać inne powieści Elżbiety Cherezińskiej z dziedziny, która jest jej specjalnością, czyli średniowiecza. Nie wiem, jak wypadną, i jak dalej potoczy się rok, ale już teraz wiem, że ta autorka za sam „Legion” jest pewną kandydatką do mojego tytułu „odkrycie roku”.        

Wyzwania: „Czytamy książki historyczne”, „Polacy nie gęsi”.