Aleksandra Zaprutko-Janicka "Okupacja od kuchni"

Aleksandra Zaprutko-Janicka „Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania”, Ciekawostki Historyczne.pl 2015, ISBN 978-83-240-3426-0, stron 304

Co najmniej piętnaście gatunków sera żółtego, tyle samo lub jeszcze więcej rodzajów wędlin czy  kiełbas, ryby, warzywa, owoce – do wyboru, do koloru. Asortyment sklepów i hipermarketów dzisiejszych czasów skłania ku refleksji, że generalnie rzecz biorąc, żyjemy obecnie w powszechnym dobrobycie (inna sprawa, że nie wszyscy mogą z niego korzystać), a nawet „przedobrobycie”, gdy okazuje się, ile żywności potrafimy marnować. Jedno i drugie zjawisko – czyli zarówno wypełnione po brzegi sklepowe półki, jak i wyrzucanie tego, czego nie zdążyło się skonsumować – dla ludzi, którzy w 1939 r. znaleźli się pod okupacją, byłoby nie do pomyślenia. O II wojnie światowej napisano już wiele, Aleksandra Zaprutko-Janicka postanowiła spojrzeć na te trudne i surowe czasy z perspektywy kuchni. Pochyliła się nad tym, co jedli i jak to zdobywali Polacy „za Niemca”.

Napadając na Polskę, Niemcy postawili sobie za cel fizyczną eksterminację jej ludności. Jednym ze sposobów było jej głodzenie. Dość szybko zostały wprowadzone kartki na żywność, które tylko początkowo dawały nadzieję na „normalizację” sytuacji. Ale to, co „zaoferowano”, nijak miało się do zaspokajania narastającego głodu. Kaloryczność produktów kartkowych budzi dzisiaj grozę: 400-600 kalorii w przypadku dorosłych, gdy norma powinna wynosić 2400 dla człowieka, który nie pracował fizycznie. By przetrwać, zaczęto zdobywać jedzenie wszelkimi sposobami, wychodząc z założenia, że „kto nie kombinuje, ten nie je”.

Na wojennym froncie znalazły się także kobiety. To na nie przede wszystkim spadł obowiązek zapewnienia prowiantu dla ich rodzin. Zadanie to mogło być początkowo szczególnie trudne dla pań z kręgów inteligencji czy artystycznej bohemy, które do tej pory miały służbę. Teraz musiały się nauczyć sobie radzić, a z czasem nie tylko one ujawniły pokłady niekończącej się kreatywności, co zrobić z tak niewielkich zasobów. Polki stały się mistrzyniami, jeśli chodzi o przygotowanie czegoś z niczego oraz w stosowaniu zamienników. Kawę robiły z cykorii, żołędzi czy nawet marchewki, herbatę parzyły ze skórek jabłek; z kartkowego chleba piekły torty; mąkę do ciasta zastępowały przetartą fasolą. Źródłem pomocy były ukazujące się wówczas książki kucharskie, dostosowane do codziennych realiów i problemów, z jakimi borykały się polskie kobiety. „Sto potraw z ziemniaków”, „100 potraw oszczędnościowych doby dzisiejszej”, „Użytkowanie skórek i mięsa królika”, „Nie wyrzucaj pieniędzy za okno. Poradnik dla pani domu” to tylko niektóre z ówczesnych tytułów.

Zaprutko-Janicka opisuje wiele elementów codziennej walki z najeźdźcą. Tak, bo do pewnego stopnia była to walka, skoro np. za nielegalne ubicie świni groziła kara śmierci. Równie niebezpieczne było szmuglowanie żywności, ale mimo tego proceder ten kwitł w najlepsze – gorzej, że byli i tacy, którzy dorabiali się na nim niemałych fortun. Autorka prezentuje pejzaż miast, w których wszystkie wolne miejsca wykorzystywano na warzywne grządki; wspomina też przykłady hodowli zwierząt w mieszkaniach. Razem z nią przechodzimy również miejskimi targowiskami i zaglądamy do ówczesnych lokali gastronomicznych. Widzimy, jak wyglądały święta doby okupacji i czym żywili się powstańcy warszawscy. Dodatek „Okupacyjna książka kucharska” pozwala odtworzyć przepisy naszych babek i prababek – budyń z kapusty, marmelada z jabłek, marcepanki bez marcepanu, gulasz ziemniaczany – skusilibyście się na te dania? Żaden problem przygotować je samemu w domu.

„Okupacja od kuchni” to książka wyjątkowa. Z jednej strony niełatwa, bo budzi przerażanie prezentowana polityka okupanta. Niby tyle się już o niej wie, a jednak nadal aż się włosy jeżą na głowie, gdy człowiek spróbuje sobie wyobrazić ten strach towarzyszący np. przemycaniu żywności ze wsi do miasta. Albo przewożenie jedzenia w trumnach... Z drugiej jednak, pomysłowość naszych przodków, a zwłaszcza przodkiń, ich zaradność, to, że się nie załamywali, może budzić tylko podziw. Aleksandrze Zaprutko-Janickiej udało się w pasjonujący sposób przedstawić wojenną kuchnię – czytałam z ogromnym zainteresowaniem, nie zapominając jednak ani na chwilę o tym, jak trudne musiało być życie w takich warunkach. A jednocześnie bije z tej książki coś pozytywnego, nie wiem, nadzieja? A może trochę triumfu, że wbrew hitlerowcom Polacy tak dobrze sobie radzili, tak jakby chcieli pokazać nazistom, że chyba raczej nie wiedzą, z kim zadarli. „Okupację od kuchni” polecam z całą mocą, to publikacja dająca spojrzenia na ten aspekt wojny, o którym wspomina się rzadko, a był przecież nie mniej istotny niż bitwy, kampanie i polityka.

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Księgarni Bookmaster.