Szymon Nowak "Dziewczyny Wyklęte"

Szymon Nowak „Dziewczyny wyklęte”, Fronda 2015, ISBN 978-83-64095-61-0, stron 528

Tematyka żołnierzy polskiego podziemia antykomunistycznego, operującego na terenie kraju po oficjalnym zakończeniu II wojny światowej, wciąga mnie coraz bardziej. Może wynika to stąd, że próbuję zrozumieć niezrozumiałe... A przecież wiem, że to niemożliwe. Przy każdej lekturze dotykającej tego okresu dziejów, zadaję sobie pytanie, jak teoretycznie Polacy mogli tak postępować wobec innych Polaków, skąd wzięło się to zaciekłe przekonanie – i idące za nim wyjątkowo skuteczne działanie – że tych „wyklętych” trzeba fizycznie wyeliminować? I o jakim wyzwoleniu z rąk Armii Czerwonej w ogóle mówimy?

W moim przypadku wszystko zaczęło się od „Polek przeklętych?” Jarosława Molendy (a później „Śród żywych duchów” Małgorzaty Szejnert); to wówczas poznałam sylwetkę Inki, Danuty Siedzikówny. Od tamtej pory elektryzuje mnie wszystko na jej temat. Tak było z wiadomościami o ekshumacjach prowadzonych w Gdańsku, z przypuszczeniami, że odnalezione szczątki być może należą do niej, a wreszcie z informacjami potwierdzającymi, że udało się ją zidentyfikować. Notę identyfikacyjną jej rodzina odebrała pierwszego marca tego roku, podczas uroczystości z okazji obchodzonego od niedawna oficjalnego święta, Dnia Żołnierzy Wyklętych. Bo tak, Inka nie tylko należała do Dziewczyn Wyklętych, ona była Żołnierzem Wyklętym. I po lekturze publikacji Szymona Nowaka sądzę, że tak należy myśleć o wszystkich przedstawionych tutaj kobietach. Nie każda z nich miała broń, ich orężem często były bandaże i środki odkażające, ale na miano żołnierzy zasługują w pełni, tak jak mężczyźni. Zresztą nie oszukujmy się, przez oprawców zazwyczaj były traktowane tak samo, jak oni, nie miała znaczenia płeć, wiek, wyroki były równie surowe i kończyły się czasem strzałem w głowę. Tak jak w przypadku Inki...

Szymon Nowak, historyk zajmujący się czasami II wojny i późniejszymi, autor „Oddziałów Wyklętych” (które w niedalekiej przyszłości muszę koniecznie przeczytać), kreśli portrety szesnastu kobiet. Nie wszystkie miały szansę dożyć sędziwego wieku; tym, którym udało się przetrwać gehennę ubeckich przesłuchań i tortur w stalinowskich więzieniach, życie utrudniano w inny sposób, jak choćby Czesławie Kuraś, żonie legendarnego na Podhalu „Ognia”. „Lala”, czyli Lidia Lwow-Eberle, też przeżyła, ale musiała pogodzić się z tym, że jej narzeczonego, Zygmunta Szendzielarza „Łupaszkę”, stracono – uczyła się i wyszła za mąż dlatego, że ją o to prosił. Jance „Jadze” Przysiężniak ubek strzelił w plecy, gdy po zatrzymaniu podjęła próbę ucieczki. Była wtedy w ciąży; w styczniu 1944 r. poślubiła Franciszka ps. „Ojciec Jan”, a w kwietniu następnego roku odbył się jej pogrzeb - niedługo dane im było cieszyć się małżeńskim szczęściem... To chyba właśnie ta historia przejęła mnie największą zgrozą i to chyba ją przeżyłam najmocniej. Ale one wszystkie takie są, naprawdę nie da się przejść obok nich obojętnie – wystarczy tylko wyobrazić sobie, jak bardzo były młode, postawić się na ich miejscu i pomyśleć, że niektóre dopiero wkraczały w życie, inne poznały już smak pierwszej miłości, urodziły dzieci. Ale znaleźli się tacy, dla których to się nie liczyło, ważniejsze było to, że kobiety te były wrogami „demokratycznej” socjalistycznej ojczyzny, którą chciały zwalczać siłą...

Nowak postawił na narrację zbeletryzowaną. To nie są zestawienia suchych biograficznych faktów, a bardziej opowiadania o losach dziewczyn, z próbą wczucia się w ich przeżycia, emocje, doświadczenia, jakie stały się ich udziałem. Był to zabieg celowy. „Nie odbiera nic z autentyczności bohaterkom i opisywanym wydarzeniom, a dodaje lekturze lekkości” (str. 10). W mojej opinii taki sposób prowadzenia czytelnika po życiorysach sprawdził się bardzo dobrze, mocniej przemawia do odbiorcy, trafia do jego wrażliwości. Zresztą można potraktować tę książkę jako bazę do dalszych własnych studiów nad historią żołnierek wyklętych. Bo myślę, że dla kogoś, kto pierwszy raz zetknie się z problematyką podziemia i leśnej partyzantki, taka forma będzie bardziej przystępna, a chęć na lektury popularno-naukowe i krytyczne opracowania może przyjdzie z czasem (tak jak to wygląda u mnie).

Jak ja się cieszę, że powstała taka książka! Nie dość, że traktuje o tym trudnym odcinku polskiej historii, o którym dopiero zaczyna się mówić głośniej i powszechniej, to jeszcze jest tak solidnie wydana – w twardej oprawie, z dużą liczbą niepublikowanych wcześniej fotografii (co może nie jest aż tak bardzo istotne, ale zawsze będzie poczytywane na plus). Sądzę, że czytaniem pozycji takich jak publikacja Szymona Nowaka, mamy możliwość oddawania hołdu tym, „które oddały Ojczyźnie swoje najpiękniejsze lata, swoją młodość i swoje życie. Zapatrzone w najjaśniejszy cel przyświecający ich działaniom – walkę o Wolność i Niepodległość – zdały próbę najszczerszego patriotyzmu, dotarły do ostatecznego kresu drogi, do więziennej kraty lub kuli wystrzelonej przez agentów bezpieki albo pluton egzekucyjny. W tych okrutnych czasach ramię w ramię z mężczyznami żyły, walczyły, kochały... i umierały zbyt młodo” (str. 7). W jednym z wywiadów z autorem przeczytałam, iż zarzuca mu się, że zbyt wyidealizował opisywane postaci. Ja się z takim zarzutem nie zgadzam – nawet jeśli są przedstawione jako kobiety bez wad, to ponosząc największą ofiarę, zasłużyły na miano bohaterek i kropka. Dlatego gorąco namawiam do ich poznania. 

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Wydawnictwu Fronda.

Wyzwanie: „Polacy nie gęsi”.