Theo Aronson "Zwaśnieni monarchowie"

Theo Aronson „Zwaśnieni monarchowie”, Wydawnictwo Literackie 2014, ISBN 978-83-08-05368-3, stron 380

W bardzo dużym uproszczeniu mogłabym powiedzieć, że do tej pory I wojna światowa interesowała mnie jako wydarzenie, które doprowadziło do powstania nowego państwa polskiego i do rozwoju mojej ulubionej epoki w dziejach naszej ojczyzny, czyli dwudziestolecia międzywojennego. Jednak, jeśli mam być szczera, to muszę przyznać, że za tym niewielkim zainteresowaniem szła wiedza, którą można określić jako typowo szkolną. Czyli oczywiście wiedziałam i wiem, kiedy się zaczęła i ile trwała oraz co było bezpośrednim impulsem do jej wybuchu. Wiedziałam także o Trójprzymierzu i Trójporozumieniu, ale gdyby przyszło podać przywódców państw należących do obu bloków, byłoby już gorzej, poza carem Mikołajem II, którego śmierć wraz z całą rodziną po dziś dzień zajmuje historyków i przeszywa przejmującym dreszczem.

Theo Aronson swoją rewelacyjną publikacją „Zwaśnieni monarchowie” dostarczył mi sporej dawki informacji podanych w zaskakująco przyjemnej formie i sprawił jednocześnie, że poczułam ochotę na więcej lektur dotyczących tego akurat dziejowego kataklizmu. Bo nie da się też ukryć, że o II wojnie światowej wiem i czytałam dużo więcej, może z tego względu, że dotknęła ona Polskę wyjątkowo tragicznie i tym bardziej boleśnie, że dopiero tak niedawno przecież się odrodziła. A w czasie I wojny Polski nie było, więc i nie znajdowała się na pierwszej linii frontu. W każdym razie po niniejszej publikacji na pewno już nie będę omijać książek poświęconych latom 1914-1918 oraz tym je poprzedzającym.

Po tym przydługawym wstępie teraz powinno nastąpić krótkie, ale jakże treściwe sedno: jestem tą książką zachwycona! Wynika to chyba przede wszystkim stąd, że jest to publikacja historyczna pisana nie jak suchy podręcznik, ale kipiąca od barwnych postaci opowieść. Jak pisze sam autor, „tekst w dużej mierze koncentruje się na osobistych losach mniej lub bardziej znanych postaci, co skłania, by potraktować go raczej jako biografię aniżeli traktat historyczny” (str. 7). I tak rzeczywiście jest. Dostajemy szansę świeżego spojrzenia na „dwunastu władców uwikłanych w konflikt wojenny” (tamże). Kajzer Wilhelm II, król Anglii Jerzy V, cesarz Franciszek Józef i jego zamordowany następca, Franciszek Ferdynand, od których to wszystko się zaczęło; wspomniany Mikołaj II, król Włoch Wiktor Emanuel III, król Belgii Albert I; i ci może mniej znani – król Grecji Konstantyn I, władca Serbii Piotr I, król Czarnogóry Mikołaj I oraz Rumunii - Ferdynand I. Oto osoby tego dramatu, które w zdecydowanej większości łączyły więzy krwi lub powinowactwo. Aronson pisze o nich nie tylko jako o wodzach swoich państw – choć z upływem czasu ich władza traciła na znaczeniu coraz bardziej; przede wszystkim patrzy na nich jak na członków międzynarodowej rodziny, tworzonej częściowo przez potomków brytyjskiej królowej Wiktorii, babki Europy. Ich rodzinnym spotkaniom z okazji ślubów czy pogrzebów towarzyszyła niezwykła celebra, a poddani chcieli chociaż zobaczyć ich monarszy blask, który miał trwać po wsze czasy. I jeszcze przed wybuchem wojny, a nawet już w jej trakcie, chyba nikomu z nich nie przyszłoby do głowy, nawet w najczarniejszych scenariuszach, że cały ich świat, pełen „pompy, blichtru i wystawności, cała świetność, którymi przez tyle wieków epatowali świat, miały prysnąć jak bańka mydlana (...). Rozkładowi uległ cały monarszy i dynastyczny porządek centralnej Europy oraz zbudowanej na nim cywilizacji. Pierwsza wojna światowa oznaczała koniec istniejącego porządku społecznego, napisała ostatnia linijkę w jednym z rozdziałów księgi dziejów. Potężny wojenny kataklizm oznaczał koniec Europy królów” (str. 31). I właśnie o tym jest ta książka: o stopniowym upadku.

Zazwyczaj myśląc o wojnie koncentrujemy się na jej ofiarach, na cierpieniach, które ponosiła ludność cywilna i żołnierze w imię działań polityków i generałów wojska. Aronson oczywiście o tym także nie zapomina, ale bardziej skupia się na perspektywie samych monarchów, na „braciach”, którzy musieli wystąpić przeciwko sobie. W tak widzianym pojedynku niektórzy stracili życie, inni tylko znaczenie – choć dla nich na pewno była to życiowa klęska i koniec rzeczywistości, którą znali, jedynej, jaką znali. Część pozostała na tronach, ale ich korony osłabły. Powszechnie panujące nastroje społeczne odesłały królowanie w niebyt. I najgorsze w tym wszystkim jest to, że sprzeciw wobec rządów autokratycznych doprowadził do pojawienia się dyktatorów o wiele gorszego rodzaju – przecież Hitler, Stalin czy Mussolini nie wzięli się znikąd. Można więc gdybać, czy rozpętanie wojny miało w ogóle sens i jak wyglądałby nasz świat, gdyby nie jej wybuch i „zmierzch Europy królów”...               

Podsumowanie będzie już bardzo krótkie: życzyłabym sobie więcej takich książek historycznych – pisanych z wdziękiem, w sposób absolutnie wciągający: zaczynasz i ani się obejrzysz, tkwisz po uszy w opisywanym świecie, tutaj w pierwszych kilkunastu latach XX wieku. Nie zawaham się tutaj użyć tego mocnego słowa: moim zdaniem „Zwaśnieni monarchowie” to dzieło wybitne.

Wyzwanie: „Czytamy książki historyczne”.