Piotr Lipiński, Michał Matys "Absurdy PRL-u"

Piotr Lipiński, Michał Matys „Absurdy PRL-u”, PWN 2014, ISBN 978-83-7705-646-2, stron 312

Gdy prześledzić, nawet dość pobieżnie, dzieje naszego kraju, to nie jest trudno dostrzec, że żadna inna epoka nie zapisała się w powszechnej pamięci i świadomości jako bardziej absurdalna, a czasami nawet wręcz śmieszna, niż czasy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Oczywiście o tej absurdalności czy śmieszności można mówić dopiero z perspektywy czasu, bo zakładam, że współczesnym obywatelom wcale do śmiechu nie było, gdy co i rusz potykali się o kolejne, zazwyczaj sprzeczne z logiką, kłody rzucane pod nogi. Michał Matys i Piotr Lipiński, dwaj reportażyści, w 2009 r. zrealizowali „dziewięć 30-minutowych dokumentów telewizyjnych. W każdym opowiadaliśmy nieznane historie, które wydarzyły się w PRL-u” (str. 297).

Serial „Zagadki tamtych lat” cieszył się sporą popularnością, zdobył także nagrody liczące się w środowisku dziennikarskim. I to on właśnie stał się inspiracją do ujęcia poruszonych tematów w wersję książkową. W „Absurdach PRL-u” znajdujemy więc szesnaście oddzielnych reportaży, które można czytać w dowolnej kolejności, jeśli ktoś miałby na to ochotę. Początkowo spodziewałam się jednego ciągu narracyjnego, że każdy następny rozdział będzie wynikał z poprzedniego, ale poszczególne reportaże są na tyle ciekawe, że szybko przestałam zawracać sobie głowę rozmyślaniem nad formą publikacji – doceniłam to, co dostałam.

Można by szeroko dyskutować, czym jest dobrobyt i zapewne każdy z nas podałby inną jego definicję. Ale okazuje się, że są dwa argumenty, dla których możemy uznać, że sami go doświadczamy. Pierwszy jest prozaiczny i pewnie na co dzień nie poświęcamy mu zbyt wiele uwagi – to... papier toaletowy. Jest go wszędzie pod dostatkiem, można przebierać w kolorach, a nawet w zapachach, o liczbie i wzorkach listków nie wspominając. A w PRL-u nie dość, że był tylko w jednej „tonacji” – szarej, to jeszcze w ogóle go nie było. Gdy „rzucili” do sklepów, natychmiast ustawiała się kolejka (te wijące się ogonki, w których stało się nieraz i tydzień, to również chory znak czasów). Podobnie było z drugim powodem – brakowało mięsa i cukru (inna kwestia, że w tym przypadku można zastosować tę ogólną maksymę, iż w rzeczywistości ludowej może i miało się pieniądze, ale nie było za nie co kupić, a teraz jest odwrotnie, na sklepowych półkach niczego nie brakuje, ale nie zawsze można sobie na to pozwolić z uwagi na konieczność oszczędności). Podobnie jak papieru, teraz jest ich w bród, ale w polskim demoludzie był z tym problem. Lipiński i Matys próbują dociec, skąd wynikały tak znaczące braki, przedstawiając również wydarzenia z tzw. afery mięsnej. Jeden z oskarżonych otrzymał karę śmierci, a „po roku 1956 był to w PRL jedyny wykonany wyrok śmierci za przestępstwo gospodarcze” (str. 44).

No właśnie, absurdy absurdami, ale autorzy piszą również o sprawach, które kończyły się źle, a do nich słowo „absurd” nie w pełni mi pasuje. Właśnie afera mięsna jest tego przykładem, podobnie jak napad stulecia na kasjerkę i dwóch konwojentów, którzy przewozili do banku utarg Centralnego Domu Handlowego. Złodzieje zabili strażników, a ich łupem padł milion 336 tysięcy złotych. „Napad na bank Pod Orłami przy ulicy Jasnej w Warszawie stał się legendą. W 1989 roku sprawa uległa przedawnieniu. Do dziś nie udało się wyjaśnić, kim byli sprawcy” (str. 153). Matys pisze także o tajemniczej śmierci przedwojennej komunistki Włady Bytomskiej, z której w Polsce Ludowej zrobiono bohaterkę. Przejmujący jest także reportaż Lipińskiego o niewolnikach PRL-u, czyli o junakach, nastolatkach zmuszanych do katorżniczej pracy nad odbudową „nowej Polski”.

O czym jeszcze możemy poczytać w „Absurdach PRL-u”? Ano o tych, którzy tworzyli ówczesny koloryt społeczny, a więc o badylarzach i cinkciarzach. Jest artykuł o Pewexie (w moim mieście też był, do tej pory mam przed oczami jego duży neon) oraz o tym, jak czekoladki Wedla stały się symbolem Polski Ludowej. Sporo miejsca poświęcono syrence oraz fenomenowi wód „Brutal” i „Pani Walewska” (pamiętam jej flakonik, moja mama używała, zapach chyba też potrafię przywołać, choć dzisiaj powiedziałabym, że był bardzo duszący). Piotr Lipiński otwiera nam oczy, przywołując sylwetkę genialnego polskiego informatyka – nóż się w kieszeni otwiera, gdy się czyta, z jakich powodów odrzucono projekt Jacka Karpińskiego. Rekonstruuje ponadto „wielką ucieczkę”, czyli jak „Stefan Dacenko dokonał niemożliwego. W 1956 roku wydobył z rąk NKWD ojca wywiezionego do Republiki Komi” (str. 247) oraz wyjaśnia, skąd się wzięły bloki. Michał Matys docieka, ile prawdy jest w legendzie o łódzkich włókniarkach, które premierowi Jaroszewiczowi miały pokazać te części ciała, „gdzie plecy tracą swą szlachetną nazwę”. Na koniec artykuł o zmierzchu PRL-u i o tym, o czym wtedy donosiła prasa.     

Moją najczęstszą reakcją w trakcie czytania „Absurdów PRL-u” było kręcenie głową z niedowierzania: czasem na głupotę polskich władz (bo np. trudno inaczej nazwać gospodarkę planową – rządzący zaplanowali sobie takie a takie zużycie czegoś, a realnym zapotrzebowaniem już nikt się nie przejmował), czasem nie mogąc się oprzeć zdumieniu, że komuś mogły przychodzić do głowy równie niedorzeczne pomysły. I chyba najbardziej absurdalne w całym tym minionym ustroju było to, że najgłupsze i najmniej logiczne idee były wcielane w życie, ku utrapieniu obywateli. Piotr Lipiński i Michał Matys wykonali kawał solidnej dziennikarskiej roboty, przybliżając i zbierając w jednym tomie wydarzenia czy zjawiska, zajmujące wysokie miejsca na mało chlubnej liście „głupot PRL-u”. Książkę czyta się świetnie i gorąco zachęcam do zapoznania się z nią. Warto wiedzieć, co jeszcze nie tak dawno działo się w naszym kraju, który w latach 1945-1989 nie miał szczęścia do sprawujących władzę, bo tym daleko było do racjonalności i umiejętności podejmowania mądrych decyzji...

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Pani Marcie z Domu Wydawniczego PWN.

Wyzwania: „Nie tylko literatura piękna...”, „Polacy nie gęsi”.