Piotr Legutko "Jedyne takie muzuem"

Piotr Legutko „Jedyne takie muzeum. Odzyskana pamięć o Powstaniu Warszawskim”, Znak Horyzont 2014, ISBN 978-83-240-3015-6, stron 224

Sporo w moich ostatnich czytelniczych wyborach lektur poświęconych tematyce Powstania Warszawskiego. I wcale nie narzekam, dobrze mi z tym. Obok publikacji pozwalających poznać bliżej tych, którzy poszli walczyć, teraz pojawiła się szansa zajrzenia za kulisy powstawania muzeum tamtych dni, instytucji, która na dobre wpisała się w warszawski krajobraz oraz polską przestrzeń społeczną. Taką możliwość daje nam Piotr Legutko, dziennikarz, publicysta i wykładowca akademicki.

Z muzeum zetknęłam się przy okazji książki współwydanej przez tę instytucję, a mianowicie „Rozpoznanych”, która była efektem przeprowadzonej akcji „Rozpoznaj”, skierowanej do wszystkich, którzy mogliby udzielić informacji o osobach utrwalonych na powstańczych kronikach. Głośno było także o filmie, jaki na ich podstawie stworzono – oglądałam kulisy tej realizacji i mogę tylko żałować, że przegapiłam termin, w jakim „Powstanie Warszawskie” było wyświetlane u mnie w kinie. Natomiast bezpośrednio w samym muzeum nie byłam i teraz, już po niniejszej lekturze, wiem, że jest to zadanie do nieodzownego wykonania. Bezapelacyjnie, z dwóch powodów. Pierwszy to oczywiście chęć pogłębienia wiedzy na temat sześćdziesięciu trzech dni walki; drugi to ciekawość i zaintrygowanie, jak naprawdę wygląda siedziba muzeum i całość ekspozycji.

Już jakiś czas temu doszłam do wniosku, że paradoksalnie im więcej literatury historycznej pochłaniam, tym bardziej uświadamiam sobie, jakie mam braki w tej materii. „Jedyne takie muzeum” też pokazało mi, które luki powinnam uzupełnić. To, jaki ogólnie był klimat wokół Powstania po jego upadku i nastaniu władzy ludowej, jest mi oczywiście wiadome, nie wiedziałam natomiast, że pierwsze plany uczczenia powstańców i ich zrywu zrodziły się tak wcześnie. „Kiedy pojawiła się idea Muzeum Powstania Warszawskiego? Jeśli nie będziemy jej ograniczać jedynie do eksponatów zamkniętych w obrębie murów, to można śmiało powiedzieć, że już 1 sierpnia 1945 roku. W dniu, kiedy ci, którzy ocaleli z wojennej pożogi, a do tego mieli taką możliwość, spotkali się w zrujnowanej i pozbawionej komunikacji stolicy, na Cmentarzu Powązkowskim” (str. 28) – pisze Legutko w rozdziale pierwszym zatytułowanym znacząco „Od zmowy milczenia do niemocy 1945-2003”. Taki szmat czasu robi wrażenie, prawda? Przez tyle lat władza (co w PRL-u, powiedzmy, że było jeszcze zrozumiałe), żadna władza, nie podjęła się upamiętnienia poległych i tych żyjących. Dopiero w 2002 r. Lech Kaczyński, kandydując na prezydenta Warszawy, złożył obietnicę wybudowania muzeum. Zadanie to powierzył grupie przyjaciół, wywodzących się ze środowiska konserwatystów. Grono to tworzyli Jan Ołdakowski – do dnia dzisiejszego dyrektor muzeum, Paweł Kowal, Lena Dąbkowska-Cichocka, Marek Cichocki, Elżbieta Jakubiak, Dariusz Gawin, Dariusz Karłowicz i Paweł Ukielski. To ich wspomnienia i opowieści stanowią trzon tej książki.   

Zespół do spraw budowy Muzeum Powstania Warszawskiego powstał 2 lipca 2003 r. Ustalono, że ma być ono ukończone na sześćdziesiątą rocznicę wybuchu. Trzynaście miesięcy – tyle czasu pozostało od decyzji o nowej lokalizacji (wcześniej przez lata myślano o innym miejscu) do otwarcia placówki. Przyznać trzeba, że ta część dostarcza takich emocji, jak mocny thriller – tutaj każdy etap budowy oraz tworzenie ekspozycji był rozpisany nie tyle na dni, co wręcz na godziny, więc nie mogło być mowy o poślizgach. Sami opowiadający twierdzą, że chyba czuwała nad nimi Opatrzność Boska, bo czasami nie dawało się już tego inaczej wytłumaczyć.

Koncepcja muzeum już z założenia odchodziła od debaty o słuszności wybuchu Powstania. „(...) trzymaliśmy się zasady: skoro wybuchło, to znaczy, że wybuchnąć musiało. Teraz chodzi o to, by opisać, co było sensem tego wydarzenia, co powodowało, że ci ludzie do powstania poszli, co ich poruszyło. Wyszliśmy z założenia, że na pewno nie byli to samobójcy, szaleńcy i straceńcy. A zatem, trzeba odpowiedzieć na pytanie, co ich do takiego kroku skłoniło, czym się kierowali?” (str. 177). Ekspozycja nastawiona jest na powstańców, ma uświadamiać, że to byli zwyczajni młodzi ludzie. Tacy jak my. Istotne jest również to, iż twórcy od samego początku byli pewni, że formą przekazu chcą trafiać do każdej grupy wiekowej, odchodząc jednocześnie od obrazu tradycyjnie pojmowanego muzeum. Tam można dotknąć każdego eksponatu, przeżywać wystawę na wszelkim możliwym poziomie doznania zmysłowego. Muzyka, film, przedstawienie teatralne – pracownicy nie spoczywają na laurach, a „popularność muzeum pozwala wyjść ze swoją misją daleko poza obręb murów (...). Zbudowali instytucję, która opowiada o polskim pragnieniu wolności, wykorzystując wszelkie dostępne siły i środki. Nie tylko na Woli i nie tylko w Warszawie” (str. 205).

Bardzo chciałam przeczytać tę książkę po to, by poznać koleje losów miejsca poświęconego Powstaniu. Nie spodziewałam się jednak, że nigdy w nim nie będąc, publikacja jemu podporządkowana, aż tak bardzo mi się spodoba. Oczywiście zasługa w tym przede wszystkim tego, że jest to opowieść tworzących muzeum, a w ich słowach wyraźnie widać emocje, jakie przeżywali i te, które nadal są ich udziałem. A myślę, że chyba o to tak naprawdę chodzi, o emocje i uczucia. Rozprawa nad sensem walk tych sześćdziesięciu trzech dni końca lata i początku jesieni 1944 roku niech będzie domeną historyków; my, zwykli ludzie, kolejne pokolenie po powstańcach, ich historię możemy odbierać właśnie przez pryzmat uczuć. Książki, które czytam, przedstawiają młodych ludzi, którzy chcieli tylko normalnie żyć, ale że nastała okupacja, stanęli z bronią w ręku, jaką kto miał, do walki o lepsze jutro. Historie takich ludzi są prezentowane także w Muzeum Powstania Warszawskiego, które stawiam sobie za cel odwiedzić. Jeśli macie podobne pragnienia, przeczytajcie gawędę Piotra Legutki, będziecie mieć podstawową wiedzę na temat placówki. Jeśli nie – też po nią sięgnijcie, dobrze wiedzieć więcej o instytucji tak ważnej nie tylko dla Warszawy, ale i dla całej Polski, instytucji, która przechowuje pamięć o ważnym wycinku naszej wspólnej historii.

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Pani Agnieszce z Wydawnictwa Znak Horyzont.

Wyzwania: „Nie tylko literatura piękna...”, „Polacy nie gęsi”.