Kristina Sabaliauskaitė "Silva rerum"

Kristina Sabaliauskaitė „Silva rerum“, Znak 2015, ISBN 978-83-240-3878-7, stron 512

Wraz ze śmiercią kota Maurycego, coś w życiu bliźniąt, Urszuli i Kazimierza Narwojszów, zmieniło się już na zawsze. Gdy wiedzeni ciekawością nie do zaspokojenia, odkopali kota i zobaczyli jego truchło, podjęli różne decyzje wynikające z odwiecznego prawa natury: Kazimierz uznał, że nic nie ma sensu, skoro i tak każdy kończy jedzony przez robaki; Urszula widziała tylko jedną drogę, by oszczędzić sobie pójścia do ziemi i gnicia – postanowiła zostać świętą.

Życie rodziny Narwojszów zatacza kolejne koło. Kiedyś uciekali z Wilna, by ratować życie, by nie dać się zabić rozszalałym i krwiożerczym Kozakom. Teraz wracają; lata minęły, Elżbieta i Jan Maciej muszą wypuścić dzieci spod swoich skrzydeł. Dla Urszuli szukają odpowiedniego klasztoru, Kazimierz będzie się dalej uczył. Niedługo później w życiu młodego Narwojsza pojawi się postać wyjątkowo znacząca. To Jan Kirdej Biront, człowiek cieszący się charyzmą i autorytetem, a jednocześnie targany wieloma wątpliwościami. Przywódca studenckiej grupy buntowników odegra niebagatelną rolę w życiu dorastających bliźniąt. 

Dwa słowa: „siedemnastowieczna Litwa” i już wiedziałam, że muszę przeczytać powieść Kristiny Sabaliauskaitė. Dopiero później dowiedziałam się nieco więcej o fabule i o jej autorce. Sabaliauskaitė ma polskie korzenie, mówi po polsku, nieobca jej polska tradycja, i obydwie kultury: polską i litewską, przyjmuje za swoje. Pracowała jako dziennikarka w Wielkiej Brytanii, a na Litwie cieszy się olbrzymią popularnością, dorównując celebrytom. Z wykształcenia historyk sztuki, obecnie oprowadza po Wilnie wycieczki szlakiem swojej powieści. „Silva rerum” – jako „las rzeczy”, swoista kronika rodzinna, w której zapisuje się te ważne i mniej istotne wydarzenia z życia dynastii i kraju – została obwołana literackim (i czytelniczym – czternaście dodruków pierwszej części i na pniu wyprzedawane nakłady kolejnych dwóch tomów) fenomenem w krajach nadbałtyckich i trzeba sobie szczerze powiedzieć, że raczej nie stało się to przypadkiem – czytałam dużo powieści historycznych, ale z napisaną w taki sposób jeszcze się nie spotkałam.

Sabaliauskaitė wykreowała kilu równorzędnych bohaterów. Prezentuje Wilno drugiej połowy siedemnastego wieku oraz wielką litewską historię, a punktem wyjścia do tego, by pokazać, co działo się wówczas w mieście i kraju, jest rodzina Narwojszów i dzieje Jana Kirdeja Bironta. Pisarka osadziła akcję w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, kiedy Korona otrząsa się dopiero po najazdach szwedzkich, a wschód organizmu złączonego unią lubelską atakowany jest przez sterowanych z Carstwa Rosyjskiego Kozaków. To również czas, w którym zaczynają się nasilać także konflikty na tle religijnym. Z tym wszystkim wiąże się tajemnica, jaką skrywa głowa rodu Narwojszów.

W tej powieści jest wszystko, życie w każdej jego odsłonie: tej pięknej i tej budzącej obrzydzenie. Postaci balansują, tańczą na linie i w gruncie rzeczy nigdy nie mają pewności, po której stronie spadną: wybiorą życie, czy może zabierze ich śmierć. Pragnienie miłości duchowej kłóci się z pożądaniem tej cielesnej, namiętnością aż do zatracenia. Urszula chce zostać świętą, ale motywy, jakimi się kieruje, ze świętością niewiele mają wspólnego. Jan Kirdej i Kazimierz nie unikają potyczek słownych i bijatyk, a jednocześnie towarzyszy im częściowo tylko zrozumiały mistycyzm. Skrajne elementy i zjawiska przenikają się tu nieustannie, udowadniając jednocześnie, jak bardzo to, czego doświadcza człowiek, jest uniwersalne. Bo cóż z tego, że bohaterowie przesiąknięci są duchem siedemnastowiecznym, skoro czytelnik współczesny doskonale odnajduje się w ich dramatach? Niezależnie od czasów, w których żyjemy, ogarniają nas te same lęki; kochamy, pożądamy i nienawidzimy tak samo, a walka między dobrem a złem zawsze była, jest i pewnie nigdy się nie skończy.

Oprócz bohaterów stworzonych przez wyobraźnię autorki, jest jeszcze jeden, wynikający z jej talentu i pewnie ciężkiej pracy. To język, jakim napisana jest „Silva rerum”. Nie da się o nim nie wspomnieć, tak jest oryginalny, ciekawy i rzadki. Jest głęboki, wręcz nabrzmiały od szczegółów i znaczeń, a przy tym rozbudowany do granic możliwości – jedno zdanie zajmuje nieraz jedną stronę, a przy tym w całej powieści nie ma dialogów. Lecz mimo to książkę czyta się tak dobrze, że nawet nie chce się jej kończyć. Dawno, o ile w ogóle, nie zetknęłam się z tak fantastycznym, esencjonalnym stylem. Widoczne jest w nim nawiązanie do baroku i zamiłowanie do historycznego detalu. Jestem pod ogromnym wrażeniem tego, jak Sabaliauskaitė pisze, bo nie wiem, jak to zrobiła, ale zaczarowała mnie całkowicie, wzięła mnie w swoje władanie i sprawiła, że już teraz chciałabym poznać kolejne części tetralogii jej pióra – choć sama przecież nie potrafię stwierdzić, czy bardziej dlatego, by poznać dalsze losy Urszuli, Jana Kirdeja i Kazimierza, czy po to, by znów zachłysnąć się tak wyśmienicie poprowadzoną narracją.        

Intuicja mnie nie zawiodła, gdy pomyślałam, że „Silva rerum” może być czymś interesującym. Ale i tak przeszło moje oczekiwania to, jak bardzo ta książka mi się podobała – choć zastanawiam się cały czas, czy jest to odpowiednie słowo na oddanie wszystkich emocji i wrażeń po lekturze, która przecież miejscami bywa trochę obrzydliwa, a i do samych bohaterów nie zawsze pała się sympatią. A jednak Kristina Sabaliauskaitė zapewniła nam powieść, o której trudno będzie zapomnieć, taką, która może wyznaczyć nowe trendy w literaturze; powieść gęstą od uczuć, wydarzeń i od wspólnej, polsko-litewskiej, historii. Czekam na więcej.

Za możliwość przeczytania bardzo dziękuję Wydawnictwu Znak.